اخبار داخلی فرهنگ و هنر سبقت شاهنامه از حماسه های غرب

عطنا , يكشنبه 2 مرداد 1401

سبقت شاهنامه از حماسه های غرب

شاید تصور کنیم شاهنامه فردوسی تنها برای ما ایرانی‌ها حرفی برای گفتن دارد اما این‌ طور نیست؛شاهنامه سال‌هاست که پایش را از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر گذاشته و در دلِ غیر فارسی‌زبان‌ها هم جا باز کرده ‌است.

شاید تصور کنیم شاهنامه فردوسی تنها برای ما ایرانی‌ها حرفی برای گفتن دارد اما این‌ طور نیست؛شاهنامه سال‌هاست که پایش را از مرزهای جغرافیایی ایران فراتر گذاشته و در دلِ غیر فارسی‌زبان‌ها هم جا باز کرده ‌است. نتیجه‌اش هم شده حدود 80 ترجمه شاهنامه به زبان روسی، ترجمه‌ ده‌ها شاهنامه به انگلیسی، آلمانی، فرانسوی و... . حتی چینی‌ها و ژاپنی‌ها هم شاهنامه فردوسی را ترجمه کرده‌اند. این اثر گران‌سنگ، یکی از بهترین آثار حماسی جهان است که هر فردی با هر زبانی ،مشتاق خوانش و درک آن است. درباره جایگاه شاهنامه فردوسی در خارج از مرزهای ایران و ترجمه‌های فراوان این اثر بزرگ حماسی با دکتر حامد مهراد، مدرس ادبیات فارسی و پژوهشگر قطب علمی فردوسی و شاهنامه هم‌کلام شده‌ایم.
خارجی‌ها، پیشرو در تصحیح علمی شاهنامه!
دکتر مهراد، خارجی‌ها را در شناخت علمی شاهنامه پیش‌قدم می‌داند و می‌گوید: «نخستین کارهای علمی درباره شاهنامه به ویژه چاپ و تصحیح شاهنامه را خارجی‌ها در اواخر قرن 18 و اوایل قرن 19 میلادی انجام دادند. نخستین چاپ معتبر شاهنامه، نسخه ترنر ماکان انگلیسی است. نسخه‌ ژول مول فرانسوی نیز از چاپ‌های معتبر و قدیمی شاهنامه است. همچنین تصحیح شاهنامه 9 جلدی مسکو که پیش از تصحیح دکتر خالقی مطلق، معتبرترین نسخه شاهنامه بود، در شوروی سابق به سرپرستی پروفسور برتلس آغاز و بعد از درگذشت ایشان به استاد عبدالحسین نوشین سپرده شد.»
روس‌ها و انگلیسی‌ها، طرفداران اثر فردوسی
این مدرس ادبیات فارسی، روس‌ها و انگلیسی‌ها را جزو پیشروترین ملت‌ها در زمینه ترجمه شاهنامه می‌داند: «از ترجمه‌های عربی شاهنامه مانند ترجمه مهم بنداری که بگذریم، باز اروپایی‌ها در ترجمه پیشگام هستند. سردمدار ترجمه شاهنامه را هم باید سر ویلیام جونز انگلیسی بدانیم که در سال 772 میلادی در رساله‌ای با عنوان «شعر ملل شرقی» از شاهنامه و مقام فردوسی تمجید می‌کند. غربی‌ها که تا پیش از آشنایی با شاهنامه به ایلیاد و اودیسه هومر می‌نازیدند، بعد از ترجمه شاهنامه تازه می‌‌فهمند که سخت در اشتباه بوده‌اند. بعدها در انگلیس، ترجمه بسیار معتبر متیو آرنولد را داریم که البته فقط داستان رستم و سهراب را ترجمه می‌کند. امروزه معتبرترین ترجمه انگلیسی شاهنامه، ترجمه برادران وارنر است که ترجمه بسیار خوبی از شاهنامه است. حتی خود ما که می‌خواهیم ترجمه انگلیسی شاهنامه را بدانیم، از این ترجمه استفاده می‌کنیم. آلمانی‌ها هم در ترجمه شاهنامه پیش‌قدم بوده‌اند؛ مثلاً فردریش اشپیگل منتخب شاهنامه را ترجمه کرده. فردریش روکرت، داستان رستم و سهراب را ترجمه کرده که ترجمه بسیار معتبری است. همین امروز پروفسور اولریش مارزولف، ایران‌شناس آلمانی که به مشهد هم بسیار رفت‌و‌آمد می‌کند، آلبوم شاهنامه را جمع‌آوری کرده ‌است. بیشترین ترجمه شاهنامه را به زبان روسی داریم که تعدادشان به 80 می‌رسد. انگلیسی‌ها، آلمانی‌ها، ترک‌ها و ارمنی‌ها در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند. شاهنامه حتی به زبان‌های چینی، ژاپنی، هندی، ایتالیایی، مجاری و قزاقی هم ترجمه شده ‌است».
از جذابیت «رستم و سهراب» تا یک آرزو برای معرفی شاهنامه
پژوهشگر قطب علمی فردوسی و شاهنامه در ادامه از جذاب‌ترین بخش‌های شاهنامه فردوسی برای خارجی‌ها می‌گوید: «دو دسته ترجمه از شاهنامه فردوسی داریم؛ یکی ترجمه منتخب‌ شاهنامه و دسته دیگر ترجمه کل متن شاهنامه. در گروهی که مترجم‌ها دست به انتخاب زده‌اند، بیشترین داستانی که ترجمه شده، «رستم و سهراب» است. البته داستان سیاوش، رستم و اسفندیار، بیژن و منیژه، زال و رودابه و ضحاک هم طرفدار دارد. در بخش تاریخی هم داستان بهرام گور بسیار مورد توجه مترجم‌‌ها بوده ‌است». دکتر حامد مهراد در بخش پایانی صحبت‌هایش در راستای سر و سامان دادن به معرفی شاهنامه فردوسی در خارج از مرزهای ایران، یک آرزو را مطرح می‌کند: «امیدواریم که یک نهاد، این کار را به عهده بگیرد. نهادهای مختلفی مانند بنیاد فردوسی در پیش و پس از انقلاب بوده‌اند، اما فعالیتشان استمرار نداشته‌ است. یکی از دغدغه‌های زنده‌یاد استاد حسن ذوالفقاری که ناباورانه ایشان را از دست دادیم، همین بود. این استاد فقید 25 اردیبهشت امسال نشان ویژه فردوسی را دریافت کردند و هنگام دریافت جایزه، پیش روی وزیر علوم، نکته‌ای را عالمانه تذکر دادند که کاش برای ترویج زبان فارسی، کرسی‌های زبان فارسی و شناخت آثار فارسی به خارجی‌ها فراهم شود و بتوانیم استادان بیشتری اعزام کنیم. یکی از بزرگ ترین همایش‌ها درباره فردوسی، همایش سال 1313 و هزاره فردوسی بود که در آن برجسته‌ترین شاهنامه پژوهان داخل و خارج کشور مانند مجتبی مینوی، محمدتقی بهار، محمدعلی فروغی و هانری ماسه حضور داشتند. آرامگاه فردوسی در ایام برگزاری این همایش افتتاح شد. در سال 69 نهاد ریاست جمهوری همایشی را به نام هزاره تدوین شاهنامه برگزار کرد و مجموعه مقالات آن با نام «نمیرم از این پس» منتشر شد. در سال 88 هم کنگره هزارمین سال پایان سرایش شاهنامه برگزار شد. همچنین به پایمردی دکتر یاحقی از سال 77 تا امروز، هر سال همایش بزرگداشت فردوسی برگزار شده ‌است».
سرگذشت شاهنامه فردوسی در اروپا
همچنین دکتر احمد تمیم‌داری، استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی درباره سرگذشت شاهنامه فردوسی در اروپا در یادداشتی نوشته‌است: «قدیمی‌ترین بخش شاهنامه -که به‌طور مستقل در اروپا منتشر شد- منتخباتی است که توسـط هاگمن در 32 صفحه به سال 1801 .م در گوتینگن به طبع رسید تا این که ماتیو لمسدن از مدرسان انگلیسی زبان که در مدرسه فـورت ویلیـام کلکته به تدریس زبان‌های عربی و فارسی اشـتغال داشـت، در سـال 1893 .م نخـستین مجلد شاهنامه را با حروف سربی درشت و به خط نستعلیق در 722 صفحه رحلی بـا مقدمـه مـشروح انگلیسی به چاپ رساند. دکتر جیمز آتکینسون از کالج فورت ویلیام در کلکته در سال 1814 .م ترجمه خود را از رستم و سهراب منتشر ساخت که پرخواننـده‌تـرین بخـش شـاهنامه ‌بـه‌شـمار می‌آید؛ اما چاپ خلاصه‌ای از تمامی شاهنامه که آتکینسون تهیه کرده بود، تنها در سال 1834 .م با حمایت مالی انجمن ترجمه‌های شرقی صورت گرفت. چاپ دوره کامل شاهنامه بر اساس نسخه‌های معتبر و رعایت اصول نسخه‌شناسی، نخستین بار توسط یک صاحب منصب نظامی انگلیسی موسوم به ترنـر ماکـان کـه در هند خدمت می‌کرد، انجام شد. در قرن بیـستم جـرج و ادمونـد وارنـر بـه ترجمه کامل اثر به زبان انگلیسی اقدام کردند. ایـن دو، کـار خـود را در سـال 1905 .م آغـاز کردند و دو دهه بعد به پایان رساندند. بعدها خلاصه دیگری از شاهنامه به نثر منتشر شد؛ این اثر گسترده و نامنظم در یک مجلد گردآوری شد.